Da li znate da u sadašnjem sazivu Narodne skupštine sedi oko 100 narodnih poslanika koji žive u Beogradu i okolini od ukupno 250 poslanika? Da oko 100 gradova i opština od ukupno 174 nema ni jednog svog predstavnika u najvišem zakonodavnom telu? Da Ustav Republike Srbije pruža legitimitet postojanju imperativnog mandata odnosno da poslanici stavljaju svoj mandat na raspolaganje partiji koja ih je izabrala, dakle ne građanima koji glasaju? Sve navedeno utiče na centralizaciju, a umanjuje demokratičnost sistema. Pozitivno je što je u medijima u poslednje vreme aktuelna tema koja se odnosi na izmenu najvišeg pravnog akta Republike Srbije jer taj predlog otvara brojne mogućnosti za preuređenje političkog sistema kako bi postao efikasniji. Iz tog razloga potrebno je uspostaviti nov izborni dizajn kako bi najviše zakonodavno telo Narodna skupština postala pravo ogledalo društva, a ne oličenje teritorijale nereprezentativnosti.
Teritorijalna nereprezentativnost nije samo karakteristika sadašnjeg saziva Narodne skupštine, već je postojala i u ranijim sazivima ali se može zaključiti da je sada dostigla vrhunac, a to je opomena da se mora reagovati kako bi Narodna skupština postala ogledalo društva sa realnom, a ne iskrivljenom slikom. Od uvođenja višepartijskih izbora do danas broj izbornih jedinica smanjenje od 250 do jedne, a razlog teritorijalne nereprezentativnosti je zakonska odredba da je Srbija jedna izborna jedinica (od 2000. godine) u kombinaciji sa proporcionalnim izbornim sistemom, što podstiče da su izabrani poslanici odgovorni partiji na čijoj se listi nalaze, a ne građanima. Jedino su izbori 1990. godine organizovani na osnovu dvokružnog većinskog izbornog sistema sa 250 izbornih jedinica. Takav način organizovanja prvih višestarnačkih izbora favorizovao je najveće stranke što je upravo pogodovalo Socijalističkoj partiji Srbije da ostvari sigurnu pobedu i osvojenih čak 194 mandata. Naredni izbori su organizovani 1992. godine po proporcionalnom sistemu i u devet izbornih jedinica koje su Socijalističkoj partiji Srbije odgovarale, dok je opozicija tražila manji broj. Sledeći izbori organizovani su 1997. godine, a broj izbornih jedinica je bio 29, iako se opozicija protivila jer su korist od ovoj broja izbornih jedinica imale veće partije. Srbija je ponovo postala jedna izborna jedinica 2000. godine i tako je ostalo do danas. Dakle, ni jedan od navedenih određenja izbornih jedinica nije bio u interesu glasača i demokratije već se isključivo koristio kao instrument za manipulisanje usled ostvarivanja partijskih interesa.
Iako se za proporcionalni izborni sistem smatra da podstiče socijalno predstavljanje jer je pogodan za manje partije, u Srbiji proporcionalni izborni sistem u kombinaciji sa jednom izbornom jedinicom doprinosi da poslanici iz urbanih sredina budu dominantni u Narodnoj skupštini. Prema podacima o sadašnjem sazivu Narodne skupštine poslanici iz Beograda i okoline čine nešto više od 40% od ukupnog broja poslanika, dok je broj glasača u Beogradu bio nešto viši od 1,6 miliona (ukupno je bilo oko 6,7 miliona). Zastupljenost poslanika iz urbanih sredina, a pritom oko 100 lokalnih samouprava nema ni jednog svog poslanika, doprinosi da u Narodnoj skupštini nisu zastupljeni interesi stanovnika iz svih delova Srbije. Na osnovu toga se postavlja pitanje da li je Narodna skupština mesto debate o interesu svih njenih stanovnika i da li je njen rad u potpunosti efikasan? Činjenica da u Narodnoj skupštini nisu predstavljeni siromašniji i udaljeniji krajevi Srbije doprinosi da te lokalne samouprave ostanu nevidljive za sistem. Predstavljenost udaljenih i decentralizovanih, a ne samo urbanih, lokalnih samouprava u Narodnoj skupštini bila bi mogućnost da i one napreduju, ostvaruju svoje interese i razvijaju se. Pred reformatorima izbornog sistema nalaze se brojne opcije kojima mogu doprineti većoj reprezentativnosti u Narodnoj skupštini poput povećanja broja izbornih jedinica, personalizovano glasanje, itd. Pojedine inicijative i političke partije su dale konkretne predloge poput Centra za slobodne izbore i demokratiju (CeSID) koji smatra da Republika Srbija treba da bude podeljena na 250 izbornih jedinica i da birački listić treba da bude personalizovan; Nacionalna koalicija za decentralizaciju (NKD) je istraživanjem utvrdila da broj izbornih jedinica treba da odgovara broju okruga, odnosno da postoji 25 izbornih jedinica plus jedna izborna jedinica na Kosovu i Metohiji u kojima bi se biralo personalizovano; Liga socijaldemokrata Vojvodine predlaže izborni sistem koji zasnovan na pet izbornih jedinica i proporcionalnim sistemom, što pogoduje interesu stranke; itd.. Postoji saglasnost da je potrebno izvršiti izmenu izbornog sistema ali je bitno uspostaviti verziju koja doprinosi da politički život Narodne skupštine predstavlja ogledalo društva i decentralizovanih interesa svih njenih stanovnika.
U sadašnjem izbornom sistemu bitniju ulogu od građana u odabiru poslanika imaju partijski vrhovi jer oni odlučuju o rasporedu kandidata na izbornim listama usled postojanja zatvorenih izbornih lista. Takav posredan način izbora doprinosi jakoj partijskoj disciplini, slaboj odgovornosti prema građanima, a većoj lojalnosti prema partiji, uled nagrađivanja i kažnjavanja na osnovu poslušnosti ili neposlušnosti. Prema 102. članu u stavu 2 Ustava Republike Srbije stoji da „narodni poslanik je slobodan da, pod uslovima određenim zakonom, neopozivo stavi svoj mandat na raspolaganje političkoj stranci na čiji predlog je izabran za narodnog poslanika“, navedena ustavna odredba narušava postojanje slobodnog poslaničkog mandata tako što ga pretvara u stranački odnosno imperativni mandat koji šteti demokratskim vrednostima. Na taj način prećutno se uveo fenomen blanko ostavki koji predstavlja potpisane ostavke poslanika bez datuma kojim poslanici svoj mandat stavljaju pod vlasništvo partije i koji partijama pruža mogućnost da ih aktiviraju u slučaju nelojlanosti. Samim tim što Ustav pruža legitimitet stranačkim mandatima on guši slobodu poslanika, autonomiju izražavanja, postupanja, razmišljanja, slabi se veza, komunikacija i poverenje između građana i poslanika koja treba da bude srž demokratije, a jača veza između partije i poslanika, na taj način guše se osnovne demokratske vrednosti koje se odnose na rad poslanika u Narodnoj skupštini. Navedeni odnos partije i poslanika po pitanju neslobodnog mandata podstiče jačanje centralizacije i partokratije što šteti celokupnom političkom sistemu. Egzistiranje prikrivenog stranačkog mandata na meti je kritika međunarodnih organizacija poput Venecijanske komisije Saveta Evrope i Evropske unije jer je u većini evropskih država imperativni mandat zabranjen najvišim pravnim aktima. Pozitivna stvar je što je u medijima u poslednje vreme aktuelna tema koja se odnosi na izmenu najvišeg pravnog akta Republike Srbije jer taj predlog otvara brojne mogućnosti (neki modeli su prethodno navedeni) za preuređenje političkog sistema kako bi postao demokratičniji i efikasniji, a samim tim pruža se mogućnost za ukidanje i zabranu imperativnog mandata.
Dominantnom zastupljenošću poslanika iz urbanih sredina, i to pre svega poslanika iz Beograda i okoline, u kombinaciji sa stranačkim mandatima usled činjenice da priroda poslaničke liste nije ni otvorena ni zatvorena već proizvoljna odaje se utisak centralizacije, veoma slabe autonomije, jake partijske discipline, slabe odgovornosti prema građanima, a veće lojalnost prema partiji, loše komunikacije prema građanima, itd. Stiče se utisak da je dominantna partokratija, a ne demokratija. Trenutni izborni sistem (proporcionalni u kombinaciji sa jednom izbornom jedinicom) pruža najmanju povezanost partija i birača jer birači glasaju na izborima za stranku, a da ne znaju ko se nalazi na njihovoj listi. Odredba da je Republika Srbija jedna izborna jedinica znači da svaki poslanik treba da zastupa sve građane bili oni iz Pirota ili Subotice, ali javlja se problem jer poslanici ne osećaju obavezu prema građanima jer ih je faktički partija izabrala. Pred reformatorima izbornog sistema nalaze se brojne opcije kojima mogu doprineti većoj reprezentativnosti u Narodnoj skupštini poput povećanja broja izbornih jedinica, personalizovanog glasanje, itd. jer veći broj izbornih jedinica u kombinaciji sa personalno izabranim poslanicima podstiče da se izabrani poslanici ponašaju autonomnije (usled postojanja slobodnog mandata) i odgovornije jer je mandat dobijen direktno od građana. Ovo tema koja treba da zainteresuje sve građane zato što svi imamo jednako izborno pravo, iz tog razloga smatram da je bitno pisati, podizati svest i podsticati razmišljanja o tome kako sadašnji sistem za izbor narodnih poslanika utiče na centralizaciju političkog sistema odnosno kako je umanjena demokratičnost sistema i decentralizacija što ukazuje da je reforma ove oblasti neophodna.
Autorka: Nina Milinković
O autorki: Master politikolog. Ambiciozna, voli da piše, zainteresovana za proučavanje međunarodnih odnosa, istorije, političkog života Srbije i ekoloških problema.
